Relatief veel straten in Heusden starten met de letter W. In mijn vorige bericht kwamen al Wal, Waterpoort en Weessteegje aan de orde. Nu volgen er weer drie: Wieldijk, Wielstraat en Wittebroodstraat. En dat is niet de laatste straat die met een W begint, maar die komt de volgende keer aan bod. Weet u welke straat dat zal zijn?
De teksten zijn wederom van Will Dijkstra en de foto’s heb ik van de website van het Streekarchief Langstraat Heusden Altena. Zie www.salha.nl voor nog veel meer foto’s. Het bezoeken waard! 

Wieldijk 
Begin vijftiger jaren werden drie twee-onder-één-kappers gebouwd als bijdrage aan de oplossing van de woningnood in de vesting. Omdat de woningen vanaf de benedenverdieping ruim uitzicht hebben op de met gras en brandnetels begroeide dijk om de Wiel, ligt de naam voor de hand. Bij gebrek aan overburen hebben de woningen de nummers 1 tot en met 6 en dat komt niet zo vaak voor. Aan het einde van de Wieldijk lag vroeger de Demer, die daar uitmondde via een sluisje in de Wiel. De Demer, de 14e eeuwse stadsgracht spoelde tot 1579 -onder de Oude Herptse Poort door en stond aan de andere zijde in verbinding met de gracht rond het kasteel en de (latere) buitengrachten (Bromsluis). Omdat de Demer ook gebruikt werd om afval kwijt te raken, het huishouden te reinigen en er de was in te spoelen, voerde men bij vloed via de Wielsluis Maaswater naar binnen. Op de hoogste stand sloot men de sluis om die bij de laagste stand weer te openen. Zo ververste zich het Demerwater twee maal daags.

De Wiel ontstond in 1579 nadat Heusdense verdedigers, in een poging omliggend land onder water te zetten, het gat in de Maasdijk onherstelbaar vergroot zagen door een onverwachte storm. De Wiel werd in de vestingwerken opgenomen, omarmd door het Hollandiabolwerk. Door de geringe diepte was het voor schepen onmogelijk om de Wiel in te varen. Vissers deden dat eeuwenlang wel. In de tachtiger jaren van de vorige eeuw werd de Wiel geschikt gemaakt voor het afmeren van plezierjachten. De Wiel en het water buiten de muren is verhuurd aan een particulier bedrijf.

Vermeldenswaardig is dat op de plattegrond van Joan Blaeu uit 1649 direct aan de andere zijde van de Demer (waar nu de voormalige MAVO staat) een 'Bleijcerie' gevestigd was: bleekvelden. Hier werd linnen gebleekt in de zon. Voor de komst van katoen was linnen, gemaakt van het inheemse vlas; het meest gebruikte textiel voor lakens, kleding en verpakkingsmiddelen.

Wielstraat
Uit het voorgaande mag geconcludeard worden dat de Wielstraat haar naam pas kon krijgen na 1579. De Demer had voor de dijkdoorbraak een meer westelijk gelegen bedding en kwam, gerekend vanaf de oversteek van de Lombardstraat kaarsrecht uit bij het einde van de Putterstraat. Door de uitbreiding van de vestingwerken tussen 1581 en 1589 ontstond binnen de nieuwe wallen het gebied Wielstraat en kreeg de Demer een nieuwe bedding vanaf de Lombardstraat. Zo kregen de vestingbewoners direct meer ruimte.

Op de kaart van Jacob van Deventer staat direct na het verlaten van de stad via de (Oude) Herptse Poort, een weg met een gebouw naar het zuiden afgebeeld. We kunnen deze weg gerust beschouwen als de voorloper van de latere Wielstraat. Na de verdere uitbreidingen in 1622 en 1623 kwam ook het terrein Wieldijk/Wielstraat/Herptsestraat binnen de wallen te liggen.

In zijn beschrijving van Heusden (1649) noemt Van Oudenhoven “d' Wiel-straet”. Op de gegraveerde stadsplattegrond van lsaäc Tirion (Amsterdam 1742) is het westelijk deel bebouwd, als aansluiting op de erachter gelegen Putterstraat. Het oostelijk deel bestaat uit open gebied. Het is logisch te veronderstellen dat hier grasland was voor vee en ruimte voor groente- en fruitteelt. Atlasmaker Joan Blaeu (1649) vermeldt op zijn impressie van het 17e eeuwse Heusden aan de oostzijde van de Wielstraat enkele gebouwen die aansluiten op het “Herptse eind”.

Wittebroodstraat
Deze straat is te vinden vanaf de viersprong Burchtstraat/Kerkstraat/Putterstraat tot aan de brug over de Demer richting Sterrestraat. De naam is al eeuwenoud. In de beschrijving van Heusden van ds. Theodorum Groen met aanvullingen van Kornelis van Alkemade en Pieter van der Schelling komt de naam in ieder geval voor. Jacobus van Oudenhoven, schrijver van “Beschrijvinge der Stadt Heusden etc. …” rept over “d' Wittebroods-straet”.

Wittebrood was in vroeger tijden een luxe-artikel. Het brood wordt gemaakt van fijn 'gebuild' (gekneusd) tarwemeel. De verwijderde zemelen ('t vliesje) bevatten de o-zo belangrijke en benodigde vezelstoffen voor onder andere een vlotte stoelgang. En zo is het dan dat wittebrood wel heel lekker, maar ook minder gezond is; ten opzichte van tarwe- en volkorenbroden dan.

De kleur wit wordt verbonden aan maagdelijkheid. Die raakt(e) dan ook, als alles min of meer volgens plan verliep, tijdens de wittebroodsweken verloren. De weken na een kersvers gesloten huwelijk worden volgens de traditie in min of meer feestelijke stemming doorgebracht. Maar, onvermijdelijk klopt de realiteit op de deur. 't Is weer langdurig kauwen op taai volkoren. En een wittebroodskind is in tegenstelling tot de veronderstelling dat dit het resultaat zou zijn van inspanningen verricht tijdens de wittebroodsweken, gewoon een bedorven, verwend kind.
De uitdrukking “zijn wittebrood vóór eten” is trouwens ook in onbruik geraakt. 't Betekent dat iemand eerst voorspoed heeft om daarna in ongunstiger omstandigheden te komen. Die zijn wittebrood vóór eet, moet zijn roggebrood na eten. Wij Nederlanders slagen er toch altijd weer in om het gezellig te houden.

Het is niet ondenkbaar en zelfs hoogst waarschijnlijk dat een bakker zijn ambacht in de Wittebroodstraat uitoefende, dat via een uithangbord met naam kenbaar maakte om zodoende uiteindelijk de hele straat zo genoemd te zien.


Klik hier voor deel 1 van de reeks

Klik hier voor het vorige deel


Tekst: Will Dijkstra
Foto’s: Beeldbank Streekarchief Langstraat Heusden Altena (www.salha.nl)

Zonder schriftelijke toestemming van de auteur is het niet toegestaan om de letterlijke tekst of delen ervan te gebruiken. Dat geldt niet voor niet-commerciële doeleinden. Verspreiding wordt dan van harte aanbevolen om de vesting Heusden meer bekendheid te geven en de kennis en inzicht in de boeiende historie te stimuleren.