Het is alweer bijna 1,5 jaar geleden dat ik aankondigde een nieuwe serie met wetenswaardigheden over Heusden te gaan maken (zie de koppeling onder de foto's onder dit bericht). Gevelstenen en uithangborden zouden het onderwerp worden. Maar waar ik bij de straatnamenreeks kon putten uit de teksten van Will Dijkstra, moet ik in deze serie zelf aan de slag. De opgave om het speurwerk te verzorgen is me te groot, dus het leek erop dat de serie bij één artikel zou blijven. Totdat ik recent met voormalig architect en leerling van stadsarchitect Ab Peetoom, Johan van Eijk door de stad liep en hij me op iets wees. En dat heb ik uitgewerkt in dit tweede artikel. Daar gaan we…

Wat hebben de panden Botermarkt 3 (voorheen banketbakkerij Bertels) en Engstraat 8 (cafetaria Friet & Zo) gemeen? Niet al te veel zou je zeggen. En tóch is er een overeenkomst, namelijk dat er oude ornamenten van de oorspronkelijke gevels zijn hergebruikt.

Om dat goed uit te kunnen leggen neem ik je eerst even mee terug in de tijd. In de eerste helft van de negentiende eeuw was er voorspoed in Nederland en in Heusden. Napoleon was verbannen naar St. Helena en de economie trok aan. Veel Heusdenaren wilden laten zien dat ze het goed hadden, en dat deden ze onder meer door de voorgevel van hun huis op te knappen. Niet dat die gevels zo slecht waren – integendeel – men wilde gewoon graag met de mode mee.

De meeste panden in Heusden hadden in die periode nog een topgevel in de vorm van trapgevel, klokgevel of tuitgevel. Die gevels reikten frêle en sierlijk tot hoog boven straatniveau, zoals je bij het pand De Republiek (Hoogstraat 4) nog steeds goed kunt zien. Maar de nieuwe mode was anders: een rechthoekige gevel, aan de bovenkant afgedekt met een stevige lijst. En dat zien we terug bij heel veel panden in Heusden. De topgevels werden verwijderd, de daken werden ook aan de voorkant afgeschuind en houten lijsten werden aangebracht. Er je er oog voor hebt, zie je dat die aanpassing lang niet voor alle gevels esthetisch goed geslaagd is.
Daarnaast werden vaak ook de raampartijen veranderd. Nieuwe glastechnieken zorgden ervoor dat er grotere ruiten gemaakt konden worden. Dus werden de kozijnen aangepast, zodat er meer licht in huis gebracht kon worden. Al die aanpassingen leidden vaak tot een hoop ‘geknutsel’ in het metselwerk en dat gaf weer aanleiding om gevels te pleisteren met cement. En zo kreeg het ‘moderne’ Heusden zijn gezicht.

Terug naar eerder deze week. Toen Johan van Eijk en ik na een bijeenkomst in het stadhuis naar buiten liepen, wees Johan mij op de gevel van het pand Botermarkt 3. Niet zozeer op de imposante gepleisterde gevel in neogotische stijl van omstreeks 1840 als geheel, maar op een krul helemaal aan de bovenkant van de zijkant van de façade. (Kun je me nog volgen? Ik voeg er een foto van bij.) Het was pas enkele jaren geleden dat ik die krul had ontdekt en ik had sindsdien gedacht dat die onderdeel was van het gevelontwerp.

Maar Johan vertelde me dat het een oude voluut is, gemaakt van hardsteen, die ooit de basis vormde van de eerdere klokgevel. (Als je voor Botermarkt 3 staat en je je omdraait naar Botermarkt 6, dan kun je de daar nog het onderste deel van een klokgevel zien. Mét voluten aan weerszijden. Ook die gevel is overigens ‘afgesneden’ en van een lijst voorzien.)

En dan nu naar Engstraat 8. Daar prijkt een markante koeienkop in het midden van de gevel, met sierlijke krullen als decoratie aan beide zijden. Maar wie goed kijkt ziet dat de koeienkop en de krullen drie losse onderdelen zijn. Juist… de twee elementen met de krullen waren ook hier ooit de voluten van de oorspronkelijke klok- of tuitgevel. Ze staan nu rechtop; in de klokgevel lagen ze plat. Bij het aanpassen van de gevel vond men het waarschijnlijk zonde om deze ornamenten weg te gooien en kregen ze een nieuw plekje in de gevel.

Dit zijn twee voorbeelden waarvan er mogelijk meer zijn. Mocht je er meer ontdekken, laat dan een berichtje achter. En andere aanvullingen, opmerkingen en wetenswaardigheden zijn ook van harte welkom!