Nadat ik de samenstelling en vormgeving van het boekje ‘Over de straatnamen van Heusden’ had afgerond, ben ik gaan nadenken over een nieuwe serie. Ik denk die gevonden te hebben in ‘Gevelstenen en uithangborden’. Daarover is al veel geschreven. De tijd zal moeten leren of deze serie toegevoegde waarde zal hebben. Hier is alvast het eerste stukje over de gevelsteen ‘Men mot hem crom(m)en’. Ik dank Hildo van Engen voor het geven van enkele tips. Veel leesplezier!

In de gevel van Stadshaven 3 is een opvallende gevelsteen gemetseld. Bij het zien van deze gevelsteen moet ik altijd denken aan de diapresentatie die het voormalige VVV toonde in de lutherse kerk in de Putterstraat. Het zal in de jaren ’80 van de vorige eeuw zijn geweest. Twee diaprojectoren lieten de beelden in elkaar overvloeien en in de achtergrond klonk prachtige muziek, waarvan ik pas veel later leerde dat het de zesde symfonie van Beethoven was.

Dan was er ineens de indringende stem, van – naar ik vermoed – Hans de Haas (die in ieder geval de schrijver van de tekst was), die het verhaal van Heusden uit de doeken deed. Hans stond in zijn verhaal ook enige tijd stil bij de gevelsteen van Stadshaven 3. Zijn beschrijving is niet te overtreffen, dus laat ik het Hans zelf ‘vertellen’:
“Dit is een opmerkelijke. De gevelstenen bevatten soms de humor van de maker. ”Men mot hem crom(m)en sal men doer diese vekreerde werreltd kommen”. De wereldbol staat op zijn kop: de verkeerde wereld. Verder is het woord verkeerd – waarschijnlijk expres – “vekreerd” geschreven. Het mannetje dat door deze verkeerde wereld tracht te komen heeft twee vissen in de handen; een herinnering aan de bloeiende zalmvisserij op de Maas. Deze zalmen komen nog een keer terug in de typografische samenvoeging “sal-men”. En tenslotte het antwoord op het raadsel: wat moet men krommen om door deze wereld te komen? Juist, je rug.”

De gevelsteen dateert waarschijnlijk uit het begin van de zeventiende eeuw. Hoewel de maker onbekend is, moet die wel zeker bekend zijn geweest met de schilderijen van Pieter Brueghel de Oude. Op Brueghels bekende schilderij ‘Nederlandse spreekwoorden’ uit 1559, waarop maar liefst 125 spreekwoorden zijn uitgebeeld, staat een vergelijkbaar mannetje dat door een wereldbol tracht te kruipen. Die voorstelling heeft vast en zeker als inspiratie voor de beeldhouwer gediend.

Dat we deze gevelsteen op deze plek nog kunnen bewonderen is overigens niet vanzelfsprekend. In de twintigste eeuw heeft de gevelsteen namelijk een bijzondere reis ondergaan, die uitgebreid beschreven is in het boek ‘De Metamorfose van Heusden’[1].
Nadat in 1879 het garnizoen de stad verliet, raakte Heusden in verval. In tijden van armoede zijn monumenten kwetsbaar. Zo werden er in 1913 drie Heusdense gevelstenen verkocht aan een antiquair, waaronder ‘Men mot hem crom(m)en’. Die verkocht deze door aan Frans Jurgens – een margarinefabrikant uit Oss, wiens bedrijf de basis legde voor multinational Unilever – die ze liet inmetselen in zijn pas gebouwde Huize Heyendaal op het gelijknamige landgoed aan de rand van Nijmegen, waar later de campus van de Radboud Universiteit en het Radboud Medisch Centrum neerstreken.
Bij de start van de restauratie in 1968 lukt het stadsbestuur de drie originele gevelstenen terug te kopen. De gevelstenen werden weer in hun originele plaats gemetseld, zodat wij ze weer kunnen bewonderen. In Huize Heyendaal zijn nog steeds replica’s van de Heusdense gevelstenen te zien.


[1] ‘De Metamorfose van Heusden, hoe een vestingstad aan de sloopkogel ontsnapte’, Hildo van Engen, Annemarie Lavèn, Anthony Maas, 2019